Đời sống phát triển, nhu cầu làm đẹp cho không gian sống ngày càng phong phú và đa dạng. Một trong những nhu cầu làm đẹp không gian sống đó là trang trí tiểu cảnh non bộ. Thú chơi tiểu cảnh non bộ đã có từ lâu đời nhưng do hoàn cảnh đời sống lúc thăng lúc trầm nên thú chơi này cũng trồi sụt theo năm tháng nhưng không mấy bị ảnh hưởng bởi thời gian, hoàn cảnh, cảnh vật tạo hình, sáng tác và thưởng ngoạn. Tiểu cảnh non bộ mang đến sự thoải mái tinh thần, tình yêu thiên nhiên cao đẹp và ý thức thẩm mỹ sâu sắc…
* Tiểu cảnh non bộ trong đời sống
Tiểu cảnh non bộ là môn nghệ thuật truyền thống có hơn 1000 năm lịch sử của Trung Hoa, nó đã du nhập vào Việt Nam từ thời Bắc thuộc. Tiểu cảnh non bộ được hình thành và phát triển trong sự hun đúc của văn hóa phương Đông. Xét về mặt bố cục tiểu cảnh non bộ noi theo kỹ pháp của Sơn Thủy Họa ( tranh Thủy Mặc), còn về sáng tạo thẩm mỹ lại tiếp thu tinh túy của nghệ thuật Giả Sơn, Kim Thạch Thư Họa…
Nghệ thuật tiểu cảnh non bộ coi trọng “cái thần” và ý tình thi họa. Nó có đặc điểm: Quy về cái Một – tất cả trong Một, Một trong tất cả, (muôn pháp là Một). Từ thời Đông Hán (25- 220) đã có tiểu cảnh non bộ trong các di vật tạo hình trên đồ sứ, đó là các hình núi nhấp nhô cao thấp, lên xuống tạo cảnh trùng điệp, sang tới đời Đường đã trở thành một môn nghệ thuật “Thí quan yên vĩ tam phong ngoại, Đô tại linh tiên nhất trưởng truy” (thử xem khói mưa ngoài ba núi, đều ở linh tiên khoảng bàn tay – Tô Đông Pha). Nghệ thuật tiểu cảnh non bộ cũng lắm công phu, từ sưu tầm đá, lấy thú chơi đá, ngắm đá làm vui. Sưu tầm đá có những tiêu chuẩn như : ” Sấu”- gầy ” Thuân” – có nếp nhăn, ” lậu” – Trong đá có hang, “Thấu” – hang động thông nhau… Các thi sỹ, họa sỹ nghệ sỹ tạo tác thời xưa đã đặt cả tâm hồn mình vào thú chơi tiểu cảnh non bộ để tạo nên một tác phẩm. Do vậy để tạo nên tiểu cảnh non bộ không chỉ có nét đẹp bên ngoài mà còn chứa đựng cả ý nghĩa sâu xa.
Thú chơi tiểu cảnh non bộ qua mỗi thời mỗi khác, mỗi người mỗi khác, người thì thích những tiểu cảnh có tên gọi giàu tính thơ ý họa như: Thiên Trụ Phong (núi có trời), Ta Tử Cảnh (cảnh nhỏ thâm sâu). Có thời người ta thi nhau lấy đá dưới hồ về làm núi lạ, động sâu, hình thù cổ quái tạo nên một dòng chơi tiểu cảnh non bộ đặc thù – Quái Thạch, để thưởng ngoạn.
Ngày nay thú chơi tiểu cảnh non bộ trở nên phổ biến hơn và được nhiều người tạo tác trong không gian sống, nghệ thuật tiểu cảnh non bộ có những bước tiến lớn nâng tầm nghệ thuật trở thành những tác phẩm nghệ thuật gần như không thể thiếu trong thiết kế kiến trúc cảnh quan sân vườn theo phong cách hiện đại của mỗi gia đình.
Ở những vùng đất khác nhau như Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Kạn, Ninh Bình, Thanh Hóa, Quảng Nam Đà Nẵng… thì có sự khác nhau về nguồn đá, chất đá, để dựng tiểu cảnh non bộ. Đây là yếu tố ảnh hưởng lớn đến sự hình thành các phong cách sáng tác khác nhau. Với sự phát triển phong cách tiểu cảnh đa dạng và phong phú nhưng quy tụ lại có hai loại chính:
Loại biểu hiện núi ở xa. Đá làm núi loại này được chọn loại đá mềm tiện lợi cho việc chạm trổ đường nét vân đá như Sa tích thạch (đá nhũ) Hải mẫu thạch (đá muối) thích hợp với bố cục tạo hình kiểu Bằng xa và Sâu xa làm chủ. Quần thể núi nằm trong bể, chậu vành miệng thấp, thấy rõ chân núi quanh co, đường vân chạm trổ tinh tế, mặt nước rộng rãi, khói sóng mênh mang nước trời một sắc, trên núi trồng cỏ nhỏ và thêm rêu điểm xuyết. ngoài ra cần chú ý tới sự hài hòa về tỷ lệ giữa cảnh với những vật tạo dáng đặt trong đó.
Loại biểu hiện cận cảnh. Đá làm núi phần nhiều chọn đá cứng, thân đá gầy, lồi lõm tự nhiên như Kỳ thạch, Quái thạch… Bố cục lấy kiểu Cao xa làm chủ, thế núi xung thiên. Kẽ hở trên đá thường trồng cây xanh như: tùng, bách… kết hợp khéo léo dáng núi và độ cao của núi để có thể diễn tả. Kích thước núi tương đối cao, thành kiểu vách dựng biểu hiện nét đẹp kỳ hiểm, tự nhiên, mỹ tú, thâm u, hùng kỳ… nhưng vẫn đơn sơ giản dị mà sinh động. Lấy đá lập ý, tùy đá lập cảnh khéo léo biến đổi để thể hiện được hết nét đẹp hoang sơ của đá.
Quá trình chế tác tiểu cảnh non bộ có thể phân chia làm mấy công đoạn như chọn đá, cưa cắt đá, trạm trổ, gắn ghép lại, trồng cây cỏ và bày đồ trang trí mô hình người, nhà cửa… trong đó cách làm đá cứng, mềm mỗi loại khác nhau, điểm kê tôn tạo thế, dáng núi cũng không giống nhau, Đá mềm dựa vào trạm trổ làm chính, đá cứng chỉ có thể điêu khắc sơ sài, phần nhiều dựa vào hình thù tảng đá cùng loại, cùng mầu, cùng đường vân hợp thành kiểu nên sự sắp xếp tạo hình là điều quan trọng, do đó khi chế tác nên dựa vào hình dạng đá cụ thể mà thay đổi cho phù hợp.
Chế tác tiểu cảnh non bộ vừa phải phù hợp với cái lý tự nhiên, chú trọng hình tượng (giống về hình), nhưng không thể sao y mô hình cảnh vật tự nhiên. Hình tượng và cảnh vật nghệ thuật tiểu cảnh non bộ càng chắt lọc càng biểu hiện cá tính và thần thái sinh động của cảnh vật. Tận dụng mọi hình thái sẵn có của đá phần nào lấy, phần nào bỏ, biến đổi hình dạng không nên tìm kiếm sự chân thực của từng phần nhỏ, không cố bắt chước hình tượng, mục đích cần làm là tìm cái giống về thần thái đạt “Thần” tự nó sẽ nói lên hình tượng.
* Nghệ thuật tiểu cảnh non bộ là sự kết hợp giữa cái đẹp tự nhiên và cái đẹp nghệ thuật bắt đầu từ tự nhiên mà lại cao hơn tự nhiên.
Nó cùng với nhiều nghệ thuật truyền thống “Sơn Thủy”, “Kim thạch Thư họa” tạo cảnh làm vườn. Nghệ thuật Bonsai (Nhật Bản) hình thành nên mối quan hệ chặt chẽ. Trong quá trình phát triển, sự tác động qua lại ảnh hưởng lẫn nhau. Đặc biệt là ảnh hưởng của nghệ thuật tranh Thủy Mặc đến sáng tác tiểu cảnh non bộ. Một tác phẩm tranh Thủy mặc ưu tú phải có nét vẽ đặc sắc, ý cảnh sâu xa, tình thơ lai láng khiến lòng người rung động, còn ở nghệ thuật tiểu cảnh non bộ muốn tác phẩm đạt tới cảnh giới sáng tạo cần theo nguyên tác nghệ thuật và linh hoạt vận dụng để nó trở thành bức tranh nhỏ mà thu gồm trời đất mang lại cho người thưởng ngoạn cảm giác “Thân ở trong cảnh” ý vị vô cùng.
Sáng tạo tiểu cảnh non bộ nên theo nguyên tắc nghệ thuật nhất định nhưng không có nghĩa là dập khuôn máy móc, càng không thể trở thành sợi dây trói buộc khả năng sáng tạo của người tạo tác, bởi mọi thủ pháp nghệ thuật đều hướng đến sự biểu hiện chủ đề tác phẩm. Trong nghệ thuật tiểu cảnh non bộ có thuyết: Họa có Pháp, Họa vô định Pháp, nghệ thuật tiểu cảnh non bộ có thể theo nhưng cần nắm vững, khéo léo vận dụng, xử lý chính xác các mâu thuẫn chủ thứ, hư thực, thưa rậm, lớn nhỏ, chính nghiêng, lộ dấu, lên xuống, tĩnh hiểm, ổn bình, tiếp ứng, mở đóng… tạo hình cảnh vật khiến tác phẩm đạt hiệu quả nghệ thuật vừa biến hóa đa dạng, vừa thống nhất hoàn mỹ.
Vũ Công Trí – Khoa nghệ thuật